Oni nijesu bili onakvi kakvim ih je prikazivao i teretio ondašnji režim i štampa pod njenom kontrolom, koja ih je stalno satanizovala, već su bili hrabri crnogorski ratnici koji su vodili neravnopravnu, ali mučeničku, oslobodilačku borbu protiv okupatora i anektora Crne Gore
Crnogorski patrioti od okupacionih srpskih vlasti oglašeni su i ucijenjeni kao hajduci (1923)
piše: Mr Novak ADŽIĆ, doktorand istorijskih nauka
Anektori i osvajači Crne Gore, koji su terorisali i na sve druge načine ugnjetavali i progonili crnogorski narod, od kraja 1918. godine i nakon toga, u vrijeme trajanja monarhističke države KSHS, su mnogobrojne crnogorske rodoljube oglasili i ucijenili kao odmetnike, ubijali, zatvarali, optuživali ih i sudili im kao hajducima, pritom klevećući ih da su bili „pljačkaši“, „banditi“, „ubice“, „zlikovci“, „razbojnici“ itd.
To je, onda, rađeno primarno iz razloga što su crnogorski rodoljubi vodili legitimnu borbu za postojanje Crne Gore i za povraćaj njene otete slobode i što su se oružanom rukom borili za vaspostavu svoje domovine i države. Naravno, oni nijesu bili onakvi kakvim ih je prikazivao i teretio ondašnji režim i štampa pod njenom kontrolom i uticajem, koja ih je stalno satanizovala, već su bili hrabri crnogorski ratnici koji su vodili neravnopravnu, ali mučeničku, oslobodilačku borbu protiv okupatora i anektora Crne Gore i njenog naroda.
Crnogorska vlada u egzilu na čijem su se čelu nalazili Jovan S. Plamenac (1919-1921) i general Milutin Vučinić (1921-1922), te crnogorska politička emigracija čiji je vođa bio Jovan S. Plamenac od 1922. do 1925. podržavali su gerilske akcije crnogorskih rodoljuba koji su se u zemlji borili Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore. Istovjetan stav prema njima imala je i vlada generala dr Anta Gvozdenovića u emigraciji (1922-1925).
Jovan S. Plamenac
Potjera velikog broja pripadnika žandarmerije Kraljevine SHS i drugih gonećih formacija u njenoj službi, pod upravom Beograda i njegovih namjesnika u Crnoj Gori (tadašnjoj Zetskoj oblasti), je 18. marta 1923. godine, u sukobu sa većom grupom crnogorskih komita u blizini Berana, ubila crnogorskog gerilca Vukalicu Markovića, a ranila i zarobila još nekoliko ustanika.
Vukalica Marković (rođen 1900. godine) dugo je vremena komitovao Za Pravo, Čast i Slobodnu Crne Gore, kao i njegovi saborci. Bio je u nekoliko komitskih grupa, među kojima i u komitskoj četi Todora Vučete Dulovića, a vršio je gerilske akcije kao pripadnik ustaničke grupe dr Vukašina Markovića. Režim je crnogorskog rodoljuba Vukalicu Markovića iz Vasojevića progonio, oglasio kao odmetnika i hajduka i njegovu glavu ucijenio na 10.000. dinara.
Načelstvo beranskog okruga Kraljevine SHS, u aktu broj 3907 od 25. jula 1922, objavilo je službeni oglas, u kome poziva na predaju veću grupu crnogorskih komita, među kojima i njega, te se u tom pozivu kaže, između ostalog: »Vukalica Marković, iz sela Dolca, sreza beranskog, star 22 godine, rasta malog, lica okruglog, nosa pravilnog, kose smeđe, očiju graorastih, brkova malih smeđih, bradu brije«.
U tom pozivu na predaju kaže se i to da ako to ne uradi u ostavljenom roku da će biti oglašen za odmetnika i hajduka. Budući da je on odbio da se preda, vlasti su i učinile što su najavile.
Naime, načelstvo Okruga beranskog Kraljevine SHS, aktom broj 6318 od 7. novembra 1922. oglasilo je za hajduke Vukalicu Markovića iz sela Dolca i Vejsila A. Garčevića iz Berana.
Vukalica Marković je junački poginuo za Crnu Goru. Načelstvo cetinjskog Okruga načelstvu čevskog Sreza dostavja izvještaj načelnika beranskog Okruga od 18. marta 1923. godine, br. 1728, u kome se navodi da je žandarmerija ubila Vukalicu Markovića iz Dolca beranskog Okruga, a ranila Milovana Bulatovića iz Rovaca i Milana Meštera iz Gornje Morače i Milutina Obradovića iz Ljubotinja Kolašinskog Okruga i uhvatila komite Bogića Bulatovića iz Rovaca i Miladina Meštera iz Gornje Morače [1].
Svi ovi crnogorski patrioti i komite su od strane okupacionih srpskih vlasti bili oglašeni i ucijenjeni kao hajduci.
Spomenica Božićnog ustanka
O tome sukobu žandarmerije KSHS sa crnogorskim suverenistima, patriotama, ustanicima i komitima, koji su se oružanim putem borili protiv snaga okupacionog režima i njegove politike, (i koji su se protivili organizaciji skupštinskih izbora zakazanih za 18. mart 1923, smatrajući da ih okupator pod egidom beogradske oligarhije organizuje i održava bespravno u okupiranoj državi, te koji su zagovarali obnovu crnogorske državne nezavisnosti), piše beogradski vodeći dnevni list „Politika“ 19. marta 1923.
List ih, u skladu sa režimskim vokabularom, naziva „odmetnicima“, te o navedenom sukobu izvještava (i to tendenciozno) u tekstu pod naslovom „BORBA SA ODMETNICIMA“ sljedeće:
„Berane, 18. marta. Juče rano izjutra dva seljaka iz sela Banče, izvestili su načelnika sreza beranskog da je toga jutra, pred zoru, u njihovo selo jedna grupa od preko 100 naoružanih odmetnika i pošto je vezala predsednika opštine, kmeta i pandure sazvala je sve meštane i naredila im da ne smeju glasati na današnjim izborima.
Čim je to doznao načelnik je skupio sve svoje žandarme i sa njima pošao u posednuto selo. Njima su se pridružili i žandarmi sviju usputnih žandarmerijskih stanica.
Izvještaj lista Politika od 19. marta 1923.
Međutim, kada je potera stigla pred selo, predstraže odmetnika otvorile su paklenu vatru na žandarme. Na to su dojurili i ostali odmetnici, koji su se bili razmestili po kućama u selu. Oni su odmah otpočeli borbu sa žandarmima.
Borba je bila ogorčena i trajala je puna tri časa, kada su žandarmi uspeli da probiju jedno veliko krilo odmetnika. Da bi se sačuvali od opkoljavanja odmetnici su napustili borbu i razbegli se. Žandarmi su pak uhvatili trojicu, nekoliko njih ubili su, a desetak njih teško ranili. Na našoj strani teško je ranjen jedan žandarm.
Zarobljeni odmetnici izjavili su da su ih u selo doveli čuveni zlikovac dr Vukašin Marković [2] i Plamenčev [3] perjanik kapetan Drljević“ [4].
O žestokom oružanom obračunu crnogorskih gerilaca, komita sa žandarmerijom Kraljevine SHS 18. marta 1923. godine kod Berana, izvještava i beogradski dnevni list „Vreme“ dan kasnije (19. III 1923), u članku pod naslovom „Uništena odmetnička banda“. Taj izvještaj lista „Vreme“, inače jako bliskog Narodnoj radikalnoj stranci Nikole Pašića, glasi:
„Berane, 18. marta. Jedna jača žandarmerijska patrola, krstareći po okrugu, sukobila se sa jednom odmetničkom bandom u selu Velici na reci Limu. Žandarmi su opkolili zgradu u kojoj su odmetnici bili skriveni, i otvorili puščanu vatru na njih. Razvila se ogorčena borba koja je trajala nekoliko sati. Videći da su odmetnici, koji su se branili silnom puščanom vatrom, več skoro potrošili municiju, žandarmi su izvršili napad i celu bandu razbili. Jedan odmetnik je u toj borbi ubijen, trojica su teže ranjena i ostali na mestu borbe, a žandarmi su još dvojicu odmetnika nepovređenih uhvatili. Ostatak odmetnika uspeo je da se probije, i da pobegne u planinu.
Izvještaj lista Vreme od 19.marta 1923.
U borbi je teško ranjen jedan žandarm, koji je ubrzo podlegao ranama“.[5]
Beogradski dnevni list „Pravda“ na naslovnoj stranici u broju od 19. marta 1923. objavljuje tekst pod naslovom „PLAMENAC [6] OMETA IZBORE – BORBE U CRNOJ GORI“, koji glasi:
„Peć, (Izveštaj „Pravdi“). Juče su dva meštana iz sela Veđici [7](beranski srez) kao bez duše dojurili su sresko načelstvo Berane i izvestili načelnika da se u njihovo selo nalaze preko stotinu do zuba naoružanih ljudi, koji su baš u samu zoru stigli od Rožaja. Banditi su se, dalje su izjavili, ulogorili kod opštinske sudnice. To su, vele, vezali predsednika, kmetove a potom isterali i celo selo kod sudnice, gde je jedan od vođa razbojničkih održao goropadni govor, preteći svakom meštaninu smrću ako bude glasao na izborima.
Naročito je skrenuo pažnju svima da su oni sada sve i svja u Crnoj Gori, da imaju za sobom „moćne saveznike“ i da će kroz kratko vreme definitivno uzeti celokupnu vlast u svoje ruke.
Čim je primio ovaj izveštaj načelnik sreza je mobilisao sve žandarme u srezu da sa dvema jakim poterama, kojima se uz put pridružilo dobrovoljno mnoštvo meštana, krenulo forsiranim maršem u ugroženo selo Većici (Velici-prim.N.A). Momentalno izveštene su sve okolne žandarmerijske stanice za brz pokret. Pred samim selom na jednom proplanku izbačene predstraže bandita zapaziše potere.
Tada sačekaše da im se malo više primaknu i onda na njih osuše paklenu vatru iz pušaka. Na ovaj signal pristigli su svi ostali banditi [8] iz sela i stupili u borbu. Ogorčena borba trajala je puna 4 sata, kada je nastupilo kolebanje na strani bandita. Iz bojazni da ne budu opkoljeni, jer im je jedno odeljenje žandarma već bilo zašlo s boka, rasprštali su se gde koji bacajući sve, samo da se begstvom spasu. Epilog ove borbe bio je ovakav: uhvaćenih nekoliko živih bandita, tri teže ranjena i više njih pobijeno. Od žandarma teže je ranjen samo jedan, koji je odmah transportovan kolima za bolnicu.
Uhvaćeni banditi izjavili su, da je u borbi učestvovao lično zlikovac najamnik-famozni dr. Vukašin Marković [9] sa „kapetanom“ Obradovićem. Izjavljuju da su imali nalog da istog dana napadnu direktno na Berane, zauzmu ga i sve protivnike, u prvom redu lokalne vlasti, stave pod nož [10]. Ta ista sudbina, vele, čekala je i druga mjesta na karti Jove [11] Plamenca.
Izvještaj lista Pravda od 20. marta 1923.
Za ostalim odbeglim banditima, na sve strane u celom okrugu isposlate su jake potere. O ovom napadu izveštene su odmah sve vlasti u C. Gori. Vojska i žandarmerija nalaze se u pokretu, gde se sumnja da ima razbojnika, da ne bi izbore omeli“ [12].
Zatim, 20. marta 1923. isti list – „Pravda“- u članku pod naslovom, koji se odnosi na rečeni oružani sukob crnogorskih ustanika, gerilaca komita sa žandarmerijom i drugim potjernim odjeljenjima, u članku pod naslovom „Hvatanje hajduka Bulatovića“, piše:
„Peć (izveštaj „Pravdi“)- Prekjuče za vreme borbe kod sela Veđice [13] (beranski srez) teško je ranjen i uhvaćen čuveni hajduk i okoreli zlikovac Milovan Bulatović [14], koji je za pune tri godine hajdukovanja sa svojom zloglasnom družinom izvršio bezbroj razbojništva i ubistava u C. Gori. Sem njega takođe je u toj borbi teško ranjen i uhvaćen i hajduk Vukojica Marković [15].
Prvi zlikovac od strane Ministarstva unutrašnjih dela bio je ucenjen sa dvadeset pet hiljada dinara [16], a drugi sa deset [17]. Žandarm koji je za vreme borbe teško ranjen (a o čemu je „Pravda“ juče pisala) umro je sinoć u bolnici“ [18].
[1] Viđi o tome: Arhiv Istorijskog instituta Crne Gore-Podgorica V2 – 13 (23) i Prof. Dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije (1919-1929)…“, Tom IV, Bar, 1997, str. 2084.
[2] Dr Vukašin Marković, ljekar iz Pipera je bio slobodarski patriota, ustanik, komita, inače po ideološkom i političkom uvjerenju komunista-boljševik i Lenjinov saradnik prije, tokom i nakon Oktobarske revolucije 1917. Jedan je od vodećih ljudi u komunističkom pokretu u Crnoj Gori od 1921. On nije bio „zlikovac“ kako ga je klevetala beogradska režimska i prorežimska štampa i organi vlasti KSHS, već revolucionar, ustanički i komitski prvak i zapovjednik.
[3] Misli se na Jovana Simova Plamenca, iz Crmnice, ministra,te predsjednika crnogorske Vlade u egzilu (Parizu i Rimu 1919-1921), organizatora i političkog vođu Božićnog ustanka 1919. godine i godinama nakon toga duhovnog lidera crnogorskog gerilskog oslobodilačkog pokreta. Jovan S. Plamenac je bio dugogodišnji vođa crnogorske suverenističke političke emigracije i istaknuti crnogorski patriota.
[4] „Politika“, Beograd, broj 5358, od 19. marta 1923, str. 4.
[5] „Vreme“, Beograd, od 19. marta 1923, str. 4.
[6] Aludira se, ukazuje se na ministra predsjednika Vlade Kraljevine Crne Gore u emigraciji Jovana Simonovog Plamenca, vođe pokreta za obnovu slobodne i suverene Crne Gore.
[7] Treba Velici.
[8] Nije se radilo o banditima, kako ih je stigmatizirao list, već o borcima rodoljubima Crne Gore.
[9] Kleveta, odnosno, gruba neistina je da je dr Vukašin Marković bio „najamnik“ i „zlikovac“.
[10] Ova ocjena je više nego sporna i problematična i ona je izraz krajnje pristrasnog, neobjektivnog i negativnog odnosa uredništva ovog lista prema crnogorskim ustanicima, gerilcima, komitima.
[11] Jovana Plamenca. List suštinski govori da su uhvaćeni komiti navodno priznali da je takve naredbe izdavao i planove imao za komitske akcije Jovan S. Plamenac iz inostranstva. To je diskutabilno pitanje za istoriografiju.
[12] „Pravda“, Beograd, broj 76 od 19. marta 1923, str. 1. Članak, „Plamenac ometa izbore-Borbe u Crnoj Gori“.
[13] Treba: Velike.
[14] Neistina je da je Milovan M. Bulatović bio zlikovac, kako je demonizovan.
[15] Treba Vukalica Marković. On je tada ubijen od žandarmerijske potjere. On nije bio zlikovac kako je klevetan od strane navedenog lista.
[16] Misli se na komitu i crnogorskog rodoljuba Milovana M. Bulatovića iz Rovaca, koji je tada teško ranjen u borbi i uhvaćen, da bi kasnije presudom suda u Kolašinu decembra 1923 godine bio osuđen na smrt i stijeljan od strane okupacionih vlasti i njihovih izvršitelja.
[17] Komita Vukalica Marković.
[18] „Pravda“, Beograd, br. 77, od 20. Marta 1923, str. 3.
Analitika
