Optuženi su za ono zašto što su trebali biti nagrađeni, a tuženi su po zakonima crnogorske države, čiji su pravni poredak branili od uzurpatora i nametnutih vlasti izvana, koji su izvršili napad na državno uređenje, Ustav i zakonodavstvo Crne Gore
Hapšenja, istrage i suđenja crnogorskim rodoljubima i suverenistima zbog političkog delikta (1922)
Organi vlasti Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1922. godine su jednu grupu crnogorskih zelenaša i bivših političkih emigranata, ustanika i boraca za pravo, čast i slobodu Crne Gore, uhapsili, pritvorili i podvrgnuli istražnim radnjama, te inicirali podizanje optužnice i time pokrenuli krivični sudski postupak protiv njih, okviljujući ih da su počinili krivično djelo “veleizdaje” Kraljevine SHS, a sa ciljem stvaranja samostalne i nezavisne Crne Gore.
Radilo se o još jednom političkom procesu, sa sudskim epilogom, u kome su namjesnici beogrdske vlade i dvora pod egidom kralja Aleksandra i dinastije Karađorđević i vlade Nikole Pašića, te domaći bjelaši u njenoj službi, koji su bili na vlasti, najprije, hapsili, a zatim isljeđivali, zatvarali i krivično progonili, optuživali i sudili crnogorskim rodoljubima, zelenašima u krivičnom postupku. Proces protiv njih otpočeo je na Cetinju 1922. godine.
Naime, kad se jedna skupina crnogorskih političkih emigranata vratila iz Italije u KSHS, tokom 1921. i prvih mjeseci 1922, mislila je da se ukaz o amnestiji i aboliciji regenta Aleksandra Karađorđevića od 28. novembra 1920. odnosi i na njih, te da neće biti hapšeni i krivično gonjeni. No, upravo im se dogodilo suprotno. Najprije su uhapšeni, pa potom iz istražnog pritvora izvedeni pred sud i suđeni [1].
Pod optužbom da su počinili krivično djelo “veleizdaje” državni tužilac KSHS, inače, sudija Boško Bojović podnio je Tužbu (Optužnicu) 1. juna 1922. protiv: Krsta Njakovog Vujovića, poručnika crnogorske vojske iz sela Mikulića (Bjelice) kod Cetinja, Vasa Markovića, perjanika i oficira crnogorske vojske iz Cuca, Vukala Vuksanova Rajkovića, kapetana crnogorske vojske iz Kosijera kod Cetinja, Srdana Marićevića, takođe iz Kosijera, Špira Stanojevića iz Lastve Čevske, Velestova, te Nikole Perutovića, oficira crnogorske vojske i Miloša Perutovića, iz Markovine (Čevo) [2]. Optuženi su da su počinili krivično djelo “veleizdaje” po članu 87 a, tačka b Krivičnog Zakonika Crne Gore iz 1906. godine. Sudski postupak protiv njih odvijao se, u materijalno-pravnom smislu, po Krivičnom zakoniku Knjaževine Crne Gore iz 1906, a u procesno-pravnom pogledu po normana Zakona o krivičnom sudskom postupku Knjaževine Crne Gore iz 1910. što je bio pravni paradoks i nonsens.
Kapetan Vaso Marković u Gaeti (sjedi)
Sadržaj djela za koje su navedeni crnogorski suverenisti optuženi, temeljio se na krivičnom zakonodavstvu Knjaževine/ Kraljevine Crne Gore. Organi pravosudne vlasti, u koje spada i tužilaštvo teretili su ih, pozivom na član 87 a, tačka b, K.Z, da su htjeli da Crnu Goru otrgnu, izdvoje, otcijepe od Kraljevine SHS i proglase suverenom, samostalnom državom.
Normativni osnov optužnice nalazio se u zakonodavstvu stare, faktički već bivše države i ono je korišteno u inkriminacijama i krivičnim procesima protiv političkih i ideoloških protivnika od strane organa vlasti nove države.
Optuženi su za ono zašto što su trebali biti nagrađeni, a tuženi su po zakonima crnogorske države, čiji su pravni poredak branili od njegovih uzurpatora i nametnutih vlasti izvana, koji su izvršili napad na državno uređenje, Ustav i zakonodavstvo Crne Gore, kome su optuženi bili potpuno vjerni i koga su svojim radnjama štitili.
Tužilac u navedenom sudskom procesu Boško Bojović podnio je 1. juna 1922. optužnicu (broj 444, Arhivska oznaka V-1922-27) s prijedlogom da se optuženi proglase krivim, osude i kazne. Privatnih tužilaca u tom sudskom procesu nije bilo. Osnov i sadržina optužnice protiv Nikole i Miloša Perutovića i Špira Stanojevića bio je u tome što su, kako kazuju isljedni spisi, bili u sastavu crnogorske vojske u Gaeti (Italija) kao njeni oficiri i dejstvovali pod pokroviteljstvom crnogorske Vlade i dvora kralja Nikole I Petrovića-Njegoša u egzilu, a u cilju uspostavljanja zasebne, nezavisne Crne Gore i njenog odvajanja od Kraljevine SHS.
Načelnik čevskog sreza KSHS Luka Lekić s Čeva 6. marta 1922. godine dostavlja načelniku cetinjskog okruga Mitru Vukčevićudopis u kome navodi da stražarno sprovodi na dalji postupak načelstvu cetinjskog okruga braću Nikolu i Miloša Perutovića iz Gornje Markovine i Špira Stanojevića iz sela Velestovo, svi su iz opštine čevske, za koje veli da “su oko 14. februara 1921. odbjegli u šumu i posle izvjesnog vremena emigrirali u Italiju. Oni su se iz Italije kao naši emigranti povratili i prijavili ovom načelstvu” [3].
Nakon njihovog prijavljivanja čevskom sreskom načelstvu, braća Perutovići i Špiro Stanojević saslušani su i zapisnici sa njihovog saslušanja dostavljeni su cetinjskom okružnom načelstvu [4]. Kad su sprovedeni na dalji postupak cetinjskom okružnom načelstvu, braća Miloš i Nikola Perutović, te Špiro Stanojević saslušavani su u kancelariji okružnog načelstva na Cetinju od strane načelnika okruga Mitra Vukčevića [5].
Crnogorska vojska u Italiji (Gaeta)
Načelnik cetinjskog okruga Mitar S. Vukčević (inače, bivši poslanik tzv. Podgoričke skupštine iz 1918. godine) je 7. marta 1922. godine dostavio Okružnom sudu KSHS akt, pozivajući se na paragraf 20. Krivičnog Sudskog postupka Knjaževine/Kraljevine Crne Gore (iz 1910), kojim sprovodi sudu Nikolu Perutovića, Miloša Perutovića i Špira Stanojevića sa spisima njihovog predmeta zato što su „odbjegli od naših vlasti 13. januara 1921. godine i prebjegli u Italiju, u cilju rada i borbe protiv naše zajedničke domovine, te da se pokrajina ranija Crna Gora odvoji od ostalog Kraljevstva.
Navedenom radnjom imenovani su stvorili sebi krivicu iz člana 87 tačka b. Kr. Zakona, kažnjivu po istom zakonskom propisu, a dokazanu po propisu člana 222 Kriv. Sud. Post. Kao otežavna okolnost u ovom djelu postoje ove činjenice: što su bjekstvo učinili poslije najvišeg pomilovanja od 28. novembra 1920. godine, broj 47291, a poglavito Nikola Perutović, koji je pomenutim pomilovanjem oslobođen zatvora u Podgorici u kome je bio za svoja ranija politička djela, a Špira Stanojevića što je, kao što se iz spisa vidi, kupio i poslužio se sa arbanaškim pasošem za bjekstvo u Italiju. Na osnovu navedenog moli se Sud, da imenovane osudi na zasluženu zakonsku kaznu“ [6].
Okriviljeni-braća Nikola i Miloš Perutović i Špiro Stanojević potom su stavljeni u sudski pritvor i u svojstvu okrivljenih saslušaniod strane istražnog sudije Boška Bojovića i to: Nikola S. Perutović na Cetinju 9. marta [7] i11. maja 1922; Miloš S. Perutović 9. marta 1922. [8] i Špiro Stanojević 9. marta1922. [9] i 1. juna 1922. Okrivljeni braća Perutoviću i Špiro Stanojević su rješenjem Isljednog odbora okružnog suda KSHS i isljednika sudije Boška Bojovića stavljeni u istražni pritvor na Cetinju 9. marta 1922 godine [10].
Kao razlozi njihovog pritvaranja navode se i sljedeći: „Kako su svi trojica pobjegli krajem januara 1921. godine i pridružili se logoru crnogorskih odmetnika u Gaeti-počinili su krivicu iz člana 87 a tač. b. K.Z, krivicu koja nije pomilovana, jer je pomilovanje dato 28. novembra 1920“ [11].
U tome rješenju veli se i ovo: „Dovoljno je poznato, da je crnogorska vlada u Rimu radila na vaspostavljanju zasebne Crne Gore, pa je u toj svrsi i prikupljala pristalice i s tim je izlazila pred svojim pristalicama, obećavajući im da će svakako izraditi zasebnu Crnu Goru. Okrivljeni Perutovići su čak i proizvedeni i to jedan u čin kapetana, a drugi u čin potporučnika. Pridruživanjem njihovoj organizaciji u Gaeti, koja je sva bila uperena na otcjepljenje Crne Gore od ostalog dijela Kraljevine, okrivljeni su počinili krivicu iz člana 87 a tač. B. K. Z“ [12].
To rješenje o njihovom stavljanju u pritvor potvrdio je vlastitim rješenjem Okružni sud KSHS na Cetinju 15. marta 1922. godine [13].
Kralj Nikola
Dakle, nekoliko oficira crnogorske vojske, koji su bili kao politički emigrant u Italiji i bili u sastavu Komande Crnogorskih trupa u Gaeti, su u povratku u KSHS uhapšeni, isljeđivani i suđeni od strane organa vlasti tokom 1922. godine od strane cetinjskog Okružnog suda i Velikog suda KSHS u Podgorici kao konačne i najviše sudske instance.
Radilo se o ljudima, rodoljubima, crnogorskim suverenistima, koji su pripadali zelenaškom, ustaničkom i emigrantskom političkom pokretu i ljudima koji su učestvovali u Božićnom ustanku 1919. i ustaničkom i emigrantskom pokretu “Za pravo, čast i slobodu Crne Gore” iza kojega je stajao dvor Kralja Nikole u Francuskoj i nejska Crnogorska Vlada u egzilu (1919-1922).
U istražni i sudski pritvor stavljeni su: Krsto Vujović i Vukale Rajković 8. juna 1922; Vaso Marković 7. marta 1922, Nikola Perutović, Miloš Perutović i Špiro Stanojević 9. aprila 1922. i Srdan Marićević 17. februara 1922. godine.
Istoga dana kad je održan glavni pretres (18. septembar 1922) sudsko vijeće povuklo se radi vijećanja i donošenja presude. Sudsko vijeće cetinjskog Okružnog suda u pomenutom krivičnom predmetu sačinjavali su: Stevo Gregović, predsjednik, Lazar Damjanović [14] i Đoko Barović, članovi. Državni tužitelj bio je sudija Boško Bojović.
Nakon okončanja glavne rasprave (konačnog pretresa), Okružni sud KSHS na Cetinju je 18. septembra 1922. godine [15] u 20 sati je, u ime Aleksandra Karađorđevića, kralja SHS, donio presudu i objavio je u prisustvu državnog tužitelja, okriviljenih i njihovih branilaca. Njome se optuženi oglašavaju krivim i zbog počinjenog krivičnog djela „veleizdaje“ s pozivom na član 87 a tačka b Krivičnog zakonika (iz 1906) osuđuju i kažnjavaju: Krsto Vujović, na tri godine robije; Vaso Marković, na dvije godine robije, Vukale Rajković na jednu godinu zatvora, Nikola Perutović, na osam mjeseci zatvora, Miloš Perutović, na šest mjeseci zatvora, Špiro Stanojević, na šest mjeseci zatvora i Srdan Marićević na šest mjeseci zatvora.
Dakle, ukupno sedam optuženih crnogorskih zelenaša, ustanika i političkih emigranata osuđeni su presudom cetinjskog Okružnog suda KSHS na osam godina i dva mjeseca zatvora. U izrečenu kaznu osuđenima je uračunat i nepravedno odležani pritvor.
Ovo je samo primjer, a bilo ih je takvih sijaset, kako su proganjani i stradali crnogorski rodoljubi koji su se borili ZA PRAVO, ČAST ISLOBODU CRNE GORE u političkim sudskim procesima organizovanim protiv njih, zbog toga što nijesu htjeli prihvatiti okupaciju i nasilnu aneksiju (subjugaciju) Crne Gore, izvršenu krajem 1918. od strane Srbije, a čija je žrtva bio crnogorski narod i njegova fundamentalna prava.
[1] Suđeno je oficirima crnogorske vojske:1 komandiru, 3 kapetana, 1 potporučniku i 2 redova, vojnika, kojima vlast u KSHS nije priznavala činove i status koji su imali u crnogorskoj vojsci u Italiji 1919-1921, već samo one koji su imali do raspuštanja crnogorske vojske 1916. godine.
[2] Viđi detaljno podatke o političkoj, ustaničkoj i emigrantskoj djelatnosti optuženih (od 1919. do 1921.): Dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije-crnogorska buna i odmetnički pokret 1919-1929“, Tom. I, II, III i IV; Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knj. I i II, Podgorica, 2005.
[3] Državni arhiv Crne Gore-Cetinje (u daljem testu DACG, Okružni sud Cetinje 1922, fascikla br. 146,V-1922-27, predmet br. 27.Načelnik sreza čevo Luka Lekić-Načelniku Okruga Cetinje, broj 1282, Čevo 6. III 1922. godine.
[4] DACG, Okružni sud Cetinje 1922, fascikla br. 146, V-1922-27, predmet br. 27. Zapisnik sa saslušanje Nikole. S. Perutovića u Kancelariji načelnika sreza Čevo, broj 5668, 30 XII 1921; Zapisnik sa saslušanja Miloša S. Perutovića u Kancelariji načelnika sreza Čevo, broj 150, 10 I. 1922; Zapisnik sa saslušanja Špira M. Stanojevića u Kancelariji načelnika sreza Čevo, broj 2890, 4. jula 1921.
[5] DACG, Okružni sud Cetinje 1922, fascikla br. 146,. Saslušanje Nikole S. Perutovića u kancelariji načelnika Okruga Cetinje 8. marta 1922; Saslušanje Miloša S. Perutovića u kancelariji načelnika Okruga Cetinje 8. marta 1922; Saslušanje Špira M. Stanojevića u kancelariji načelnika Okruga Cetinje 8. marta 1922.
[6] DACG, Okružni sud Cetinje 1922, fascikla br. 146,V-1922-27. Okružno načelstvo KSHS Cetinje, br. 1337-1922, od 7. III 1922, Načelnik okruga Mitar Vukčević-Okružnom sudu Cetinje.
[7] DACG, Okružni sud Cetinje 1922, fascikla br. 146,V-1922-27, Isljedni odbor cetinjskog okružnog suda, broj 173 V-1922-27, Preslušanje okrivljenoga, Cetinje, 9. marta 1922, Krivičnio predmet protiv Nikole Perutovića iz Markovine zbog djela iz člana 87 t. B KZ; Isljeđenje Nikole Perutovića od 11. maja 1922.
[8] DACG, Okružni sud Cetinje 1922, fascikla br. 146,V-1922-27, Isljedni odbor cetinjskog okružnog suda, broj 173 V-1922-27, Preslušanje okrivljenoga, Cetinje, 9. marta 1922, Krivičnio predmet protiv Miloša Perutovića iz Markovine zbog djela iz člana 87 t. B KZ;
[9] DACG, Okružni sud Cetinje 1922, fascikla br. 146,V-1922-27, Isljedni odbor cetinjskog okružnog suda, broj 173 V-1922-27, Preslušanje okrivljenoga, Cetinje, 9. marta 1922, Krivičnio predmet protiv Špira Stanojevića Velestova zbog djela iz člana 87 t. B KZ; Ibid, isljeđenje špira Stanojevića od 1. juna 1922.
[10] DACG, Okružni sud Cetinje 1922, fascikla br. 146,V-1922-27, Isljedni odbor cetinjskog okružnog suda, broj 173 V-1922-27, Rješenje o pritvoru-krivični predmet protiv Nikole i Miloša Perutovića i Špira Stanojevića s Čeva zbog djela iz člana 87 a tač. b K.Z, Cetinje, 9.marta 1922, Isljednik B. Bojović.
[11] Ibidem
[12] Ibidem
[13] DACG, Okružni sud Cetinje 1922, fascikla br. 146,V-1922-27, Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, Okružni sud na Cetinju, Broj 191, Riješenje o pritvoru, Cetinje, 115 marta 1922. To rješenje donijelo je sudsko vijeće u sastavu: Stevo Gregović, predsjednik, te sudija Milisav Dobričanin.
[14] Sudija Lazar Damjanović bio je poslanik Podgoričke skupštine 1918. godine i član njenog Izvršnog narodnog odbora. Interesantno je da je njegovo odlučivanje u ovom sudskom procesu eklatantan primjer kako su bjelaši sudili zelenašima, odnosno, kako su oni koji su odlučivali na podgoričkoj skupštini i bili predstavnici nove vlasti sudili sudionicima Božićnog ustanka i zelenaškog ustaničkog i emigrantskog pokreta koji su se borili da se ponište, anuliraju odluke podgoričke skupštine, kojima je prokalmovana aneksija Crne Gore Srbiji.
[15] DACG, Okružni sud Cetinje 1922, fascikla br. 146, V-21-40, predmet br. 27, Presuda Okružnog suda KSHS na Cetinju, Broj 455Arh.ozn.V.-1922-27, Cetinje, 18.septembar 1922.
Mr Novak Adžić doktorand istorijskih nauka
Analitika
