Današnji izgled zdanja tražiće mjere koje će podrazumijevati restauraciju – zamjenu olovnog krovnog pokrivača, autentičnom kanalicom kao i vraćanje unutrašnjosti Crkve u projektovano i izvedeno stanje od strane RZZSK iz sredine 80-ih, te uklanjanje pomoćnog objekta i ostave i ostalih neimarskih “dodataka”
Biseri crnogorske kulturne baštine
piše: Ivan Kern
Stručnjaci su do sada nebrojeno puta skretali pažnju da cjelokupni pravni sistem Crne Gore obavezuje državu na prevashodnu odgovornost kada je u pitanju stanje kulturne baštine. Isticali su da će biti neophodno da se preko nadležnih organa i institucija preduzimaju sve neophodne mjere kao i radovi u cilju resanacije ugroženih kulturnih dobara u oblasti Skadarskog jezera, čime bi ovi izuzetno vrijedni svjedoci naše prošlosti imali i svoju budućnost.
Krajem 20. vijeka, crnogorsku kulturnu baštinu zadesio je devastatorski talas čiji je cilj, bio i ostao, da se nastavi kontinuitet prekrajanja nacionalne kulturne baštine. Posebno su u tom periodu stradali sakralni spomenici kulture, najviše oni kojima gazduje MCP Srpske pravoslavne crkve. Riječ je o kontinuitetu prekrajanja koji je zabilježen na čitavoj teritoriji Crne Gore.
Drastičan primjer devastacije
Jedan od drastičnih primjera izvođenja tih radova desio se na Manastiru Starčevo u basenu Skadarskog jezera. Danas ovaj manastir u duhu novokomponovanih crkvenih neimara, koji su se “zakačili” na zakonom zaštićena crnogorska kulturna dobra, baštini novokomponovanu fresku Sv. Save i drugih Nemanjića.
Manastir Starčevo sa crkvom posvećenom uspenju Bogorodice, pretpostavlja se da je najstariji manastirski kompleks podignut na ostrvima Skadarskog jezera. Sagrađen je između 1376. i 1378. Poznat je kao veoma plodan prepisivački centar, gdje se nalazi grob poznatog štampara Božidara Vukovića Podgoričanina. Kao vrijedan spomenik crnogorske sakralne arhitekture upisan je kao zaštićeni spomenik od 8. novembra 1961. godine.
Devedesetih godina prošlog vijeka na ovom manastiru, na osnovu projekta odobrenog od strane Zavoda, obavljena je rekonstrukcija dijela konaka, čime su stvoreni uslovi za život kaluđera. No, čim je sveštenik došao počelo je “preoblikovanje” manastira. Zavod za zaštitu spomenika kulture je još 1999, konstatovao da se na Starčevu mimo propisa izvode građevinski zahvati:
“Sa crkve je uklonjen krovni pokrivač od kanalice i zamijenjen olovom; iz unutrašnjosti crkve uklonjen je originalni srednjovjekovni pod od cigala složenih u formi “riblje kosti” i zamijenjen je novim od rezanih kamenih ploča; ogoljeni zidovi su grubo omalterisani i po svemu sudeći u skorije vrijeme biće živopisani; manastirska porta je izgubila fizionomiju dograđivanjem kamenih terasa za potrebe bašte; izgrađeni su brojni potporni zidovi i formiran je trotoar oko rekonstruisanih konaka od sjajnih, uglačanih kamenih ploča…”
Jedinstveni spomenik kulture
Devastacije koje su tada konstatovane nastavljene su, samo što je sada otpočeto sa preuređenjem izgleda i samog ostrva.
Kulturno-istorijske, arhitektonske i umjetničke vrijednosti Manastira, svrstavaju ga među značajnije sakralne spomenike kulture Crne Gore. Zbog arhitekture Manastirske crkve, koja zajedno sa drugim crkvama na Skadarskom jezeru iz vremena Balšića obrazuje zasebnu skupinu crkvenih spomenika u obliku trikonhosa, kao i zbog činjenice da je u srednjem vijeku bio važan prepisivački centar, čini ga jedinstvenim.
Osnivač manastira, starac Makarije, po kojem se ostrvce nazvalo Starčeva gorica bio je poznat po svom prepisivačkom radu.
Stručnjaci su iznosili mišljenje da bi cilj svih budućih radova na manastiru Starčeva Gorica morao bi da bude u službi vraćanja njegove autentičnosti, te očuvanja izvedenih konzervatorsko – restauratorskih intervencija u toku 60 i 80 i 90 – tih godina prošlog vijeka.
Iz istih razloga bili su mišljenja da treba ukloniti kasnije, proizvoljne interpretacije, koje su izmijenile njegovu suštinu i osobenosti zetske arhitekture s kraja XIV vijeka.
U svakom slučaju današnji izgled Manastira Starčevo će tražiti mjere koji će podrazumijevati restauraciju – zamjenu olovnog krovnog pokrivača, autentičnom kanalicom kao i vraćanje unutrašnjosti Crkve u projektovano i izvedeno stanje od strane RZZSK iz sredine 80-ih godina XX vijeka, (podovi, živopis, ikonostas, mobilijar, stolarija). Zahtijevaće i uklanjanje pomoćnog objekta i ostave i svih ostalih neimarskih “dodataka” kojim je narušen izgled i važnost ovog kulturnog dobra.
Kako smo već rekli već od 1999. na manastiru Starčevo neovlašćeno se izvode građevinski zahvati koji drastično umanjuju kvalitete ovog kulturnog dobra. Ovi radovi su izvođeni bez konsultacije sa službom zaštite, bez izvršene analize objekta i bez projektne dokumentacije. Sa crkve je uklonjen krovni pokrivač od kanalice i zamijenjen olovnim, a sve fasade su ponovo fugovane malterom drugačije boje od postojeće, čime se djelimično izgubila prvobitna tekstura zidova.
Doslikavanje Nemanjića
Posebno drastična degradacija je izvedena u unutrašnjosti crkve, gdje je uklonjen originalni srednjevjekovni pod od cigala složenih u formi “riblje kosti” i zamijenjen novim od rezanih kamenih ploča koje samo slogom oponašaju stari. Unutrašnjost crkve su neimari SPC da bi na što vidnijem mjestu dodali (oslikali) Nemanjiće kompletno oslikali. Tako da je Manastir Starčevo izgubio naslijeđenu fizionomiju dodavanjem mnogobrojnih elemenata koji nisu imali materijalno i istorijsko utemeljenje.
I 2002. godine, Komisija koju su činili građevinski inspektor, glavni i republički vodoprivrednii inspektor i direktor Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture su u Izvještaju o obilasku Manastira utvrdili brojne nelegalne i nestručne radove.
Nakon izvještaja Komisije, Zavod je Rješenjem br. 02-365 od 04.07.2002. godine, naložio Mitropoliji crnogorsko primorskoj da obustavi sve radove na zaštićenom kompleksu Manastira Starčevo na Skadarskom jezeru, koji se odnose na formiranje novog stepeništa sa podzidima uz zapadni zid konaka, i da u roku od 120 dana dovede kompleks u prvobitno stanje.
Rad “majstora”
Da ovo Rješenje nije imalo pravne posljedice svjedoči i nalaz Komisije za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine Crne Gore, koju je 2004. formiralo Ministarstvo kulture i medija, u saradnji sa Ministarstvom zaštite životne sredine i uređenje prostora, Republičkim zavodom za zaštitu spomenika kulture Crne Gore i Regionalnim zavodom za zaštitu spomenika kulture Kotor. Nalazi ove Komisije su gotovo istovjetni.
Kako su konstatovali i iz UZKD 2013. godine radovi na manastiru, takođe bez saglasnosti službe zaštite su nastavljeni, oslikan je novi freskopis, sumnjivih likovnih kvaliteta. U svakom slučaju rad je “majstora” koji se ne bi mogao smatrati tumačem živopisa XV vijeka. Na njemu su zastupljeni Nemanjići kao i na mnogobrojnim novim freskopisima urađenim posljednjih decenija na zakonom zaštićenim crnogorskim kulturnim dobrima.
Freskopis je završen 2009, o čemu svjedoči natpis na zidu iznad zapadnih vrata naosa:
U ime oca i sina i svetoga duha s blagoslovom njegovog prvosveštenika arhiepiskopa cetinjskog i mitropolita crnogorsko – primorskog Amfilohija živopisa se ovi hram životonosnog istočnika rukom Miloša Raškog i izdivenijem monaha Grigorija od roždestva gospoda i spasa našega Isusa Hrista dg 2009.
Stručna i laička javnost smatrala je i opominjala kako tada, tako i danas da će ove i neimarske megalomanije I izvođenje radova na ovim objektima bez valjane dokumentacije neminovno dovesti do povrede njihove izvornosti.
Posebno štetni za ovaj jedinstveni i autohtoni segment crnogorske kulturne baštine su nelegalni radovi koji se još uvijek izvode sa namjerom unošenja elemenata koji joj istorijski i kulturološki nijesu svojstveni.
Analitika
